Historia związku
Genezy powstania Związku Zawodowego Kolejarzy Śląskich trzeba szukać w historii powstawania pierwszych związków na kolej, gdyż od nich bezpośrednio wywodzi się rodowód ww. związku.
Pierwsze organizacje związkowe pod zaborami
Pierwsze kolejowe związki zawodowe powstawały na ziemiach polskich w okresie zaborów. Pierwsze tego typu organizacje powstawały w latach 1900-1910 w zaborze austriackim. Jedną z nich był Austriacki Związek Kolejarzy, który na terenie Galicji zakładał miejscowe grupy związkowe. W ten sposób powstały Polska Miejscowa Grupa Kolejarzy w Krakowie, Lwowie, Nowym Sączu, Rzeszowie, Tarnowie, Stryju, Stanisławowie, Czarniowcach i Krakowie Płaszowie. Jednocześnie z organizacjami grup kolejarskich powstały w Krakowie, Trzebini, Tarnowie, Rzeszowie i Przemyślu spółdzielnie o nazwie „Konsumy Kolejowe” których centrala znajdowała się w Morawskiej Ostrawie. Z ich inicjatywy np. powstał Dom Robotniczy i Konsum Kolejowy w Nowym Sączu (15.08.1906 r.) oraz w 1912 r. powołano „Towarzystwo Kredytowo – Robotnicze” . Tak samo powstawały związki zawodowe zrzeszające kolejarzy w Okręgu Poznańskim i Gdańskim. Były one związane ze Zjednoczeniem Zawodowym Polskim. Następnie związki zawodowe powstawały w Okręgach Warszawskim i Łódzkim, w oparciu o Socjaldemokrację Królestwa Polskiego i Litwy.
Najpóźniej zorganizowały się Okręgi Wileński i Lwowski
Związek Zawodowy Pracowników Kolejowych Rzeczpospolitej Polskiej
Z odzyskiwaniem niepodległości powstaje na terenie Okręgu Krakowskiego Związek Zawodowy Kolejarzy zrzeszający pracowników służb: warsztatowej, trakcji i ruchu. Pierwszy Zjazd Przedstawicieli Pracowników Kolejowych Całej Polski odbył się 16-22.12.1918 r. w Warszawie. Uchwalono tam nazwę związku jako Związek Zawodowy Pracowników Kolejowych Rzeczpospolitej Polskiej (w skrócie ZZK) i określono siedzibę związku, tj. Warszawę. Przyjęto statut związku i wybrano przewodniczącego, został nim Stanisław Kruszewski (1872-1944) kolejarz, technolog, działacz oświatowy i społeczny. Zastępcami jego zostali Kazimierz Michniewicz, Mieczysław Sułkowski, Jan Packan, sekretarzem generalnym został Kazimierz Kaczanowski. W tym związku tkwią korzenie Federacji ZZP PKP oraz ZZK Śl.”Podczas strajków w 1920 r. w Poznaniu i na Pomorzu przedstawiciele ZZK tworzyli wspólny komitet strajkowy. Niemal jednocześnie z kolejarzami lubelskimi porzucili pracę kolejarze małopolscy. 10 marca 1920 roku, w południe, na placu obok stacji w Krakowie odbył się wiec, w którym wzięło udział około 5000 pracowników. Podczas wiecu uchwalono treśćmemoriału do dyrekcji kolei. Strajkujący domagali się bezwarunkowej realizacji zobowiązań rządu w sprawie aprowizacji, przywrócenia wolnych przejazdów oraz zrównania w płacach z kolejarzami w Polsce centralnej. Strajk objął całą dyrekcję krakowską, poparli go kolejarze w Stryju i we Lwowie. Związkowcy wspólnie walczyli też w czasie strajku 1923 roku. Doszło także do tworzenia wspólnego frontu walki w obronie pragmatyki służbowej dla kolejarzy. Skomplikowane problemy bazy społecznej ruchu zawodowego kolejarzy powodowały, że w okresie międzywojennym w kolejnictwie działało aż 17 konkurencyjnych względem siebie organizacji i stowarzyszeń zawodowych. Kilkuletnia walka między rządem a ZZK toczyła się również o wynagrodzenie dla pracowników pełniących służbę nocną. 1 kwietnia 1925 roku minister kolei przyznał w końcu dodatek za pracę w porze nocnej. Przez cały ten okres ZZK prowadził nieprzerwanie walkę o przestrzeganie 8-godzinnego dnia pracy. W lipcu 1920 roku Ministerstwo Kolei Żelaznych wydało rozporządzenie o stosowaniu 8-godzinnego dnia pracy na kolejach.
W 1923 roku, w 5 rocznicę powołania ZZK, w Tarnowie został ufundowany jeden z najstarszych sztandarów dla Koła Miejscowego ZZK. Na drzewcu sztandaru znajdują się gwoździe, z których możemy odczytać, kto był jego fundatorem. Sztandar ufundowali m.in.: Marszałek Ignacy Daszyński, senatorowie, posłowie, naczelnicy kolejowi, osoby prywatne oraz organizacje związkowe kolejarzy działające we Lwowie, Grodnie, Wilnie, Samborze, Stryju, Stanisławowie, Warszawie, Ostrołęce, Jaśle, Tczewie, Tarnobrzegu, Łapach, Siedlcach, Nowym Sączu, Chełmie, Dębicy, Oświęcimiu, Trzebini, Bydgoszczy, Łazach, Krakowie, Przemyślu, Brześciu nad Bugiem, Zebrzydowicach, Bielsku, Koninie, Kaliszu, Rozwadowie, Przeworsku, Katowicach i Suchej Beskidzkiej.
ZZK od początku swego istnienia prowadził własną działalność wydawniczą. „Kolejarz Związkowiec” jako oficjalny organ Związku Zawodowego Kolejarzy zaczął się ukazywać od stycznia 1919 roku.
Zapoczątkowana w 1923 roku, na mocy uchwały III Walnego Zjazdu (lwowskiego), akcja budowania Domów ZZK uwieńczona została pomyślnym rezultatem w postaci uroczystego otwarcia siedziby Zarządu Głównego w Warszawie przy Wybrzeżu Kościuszkowskim (ul. Jaracza), które nastąpiło podczas VII Walnego Zjazdu w dniu 25 września 1927 r.”
W latach od 1923 do 1932 roku w podczas akcji budowlanej ZZK zbudował 8 domów związkowych, zakupił 6 budynków na siedziby ZZK oraz 6 placów pod budowę kolejnych domów związkowych. Podkreślenia wymaga fakt, że akcję przeprowadzono wyłącznie ze środków własnych bez pożyczek i kredytów. Koszty pokrywane były ze środków płynących z opłacania przez członków związku 50 gr. miesięcznie dodatku do składki członkowskiej oraz 13 % kwoty składki zasadniczej. W tym okresie poza siedzibą Zarządu Głównego w Warszawie zbudowano Domy ZZK w Czortkowie, Dęblinie, Kowlu, Łapach, Łazach, Nowym Sączu i Stanisławowie oraz prowadzono budowę Domu ZZK we Lwowie. Zakupiono Domy ZZK w Bydgoszczy, Krakowie, Nowym Bródnie, Wilnie, Zagórzu w Warszawie i Poznaniu oraz place pod budowę w Brześciu, Kołomyi, Lublinie, Rzeszowie, Skarżysku i Drohobyczu.
Podczas okupacji wszelka oficjalna działalności związkowa została zawieszona, ale działały konspiracyjne ogniska oporu i sabotażu kierowane przez podziemne władze ZZK.
Na przełomie lipca i sierpnia 1944 r. jako pierwsze rozpoczęły działalność Koła ZZK w ośrodkach kolejarskich Lubelszczyzny, gdzie powołane zostały tymczasowe władze okręgowe ZZK. Przewodniczącym został wybrany Mieczysław Szymański. Następnie zaczęły działalność na początku sierpniu 1944 roku ZZK na Rzeszowszczyźnie pod przewodnictwem dr. Bolesława Drobnera, a po wyborach wyłoniono nowe władze z prezesem Jan Rakiem na czele. W połowie sierpnia 1944 roku na Białostocczyźnie pod wodzą przedwojennego działacza związkowego Antoniego Kalecińskiego powołano tymczasowy Zarząd Okręgowy. Najpóźniej bo w drugiej połowie września 1944 roku wyłoniony został zarząd w Warszawie z przewodniczącym Ignacym Skowrońskim któremu podlegały koła związkowe prawobrzeżnej Warszawy. Odbudowująca się struktura związków kolejarzy oparta była na przedwojennym statucie ZZK i z zachowaniem jego zasad.
W dniach 14-15.01.1945 r. odbył się I (XIV) Nadzwyczajny Zjazd Delegatów Kół ZZK w Lublinie, na którym wybrano tymczasowe Prezydium Zarządu Głównego ZZK w którego skład weszli Jan Rak – prezes, Józef Chołdakowski -wiceprezes, Seweryn Antoszewski – II wiceprezes, Wacław Żukowski – sekretarz generalny, Wacław Przedmojski – zastępca sekretarza generalnego, Mieczysław Szymański – skarbnik i Ignacy Skowroński – zastępca skarbnika. Po Zjeździe przystąpiono do powoływania władz terenowych ZZK. Najwcześniej, bo w końcu stycznia 1945 roku, powołano Tymczasową Okręgową Komisję ZZK w Katowicach, „(…) która doprowadziła 18 lutego 1945 r. do zwołania Okręgowej Konferencji Związkowej i powołania władz okręgowych ZZK. W I dekadzie marca 1945 r. ZZK skupiał w tym okręgu już 21.556 członków w 23 kołach terenowych. W lutym 1945 r. powołano tymczasowe władze okręgowe w Łodzi, a prezesem został Aleksander Mazurkiewicz. W Wielkopolsce po wypędzeniu Niemców od 2 lutego 1945 roku rozpoczęła samorzutną działalność Komisja Organizacyjno-Porządkowa PKP, a w połowie lutego 1945 roku powołano Komisję Organizacyjną ZZK, z którą kontakty organizacyjne nawiązało 21 kół związkowych kolejarzy z Wielkopolski i Nadodrza. Przedstawiciele ZG ZZK przybyli w kwietniu 1945 roku z zamiarem zorganizowania związku. Zastali jednak już dobrze funkcjonujące tymczasowe władze okręgowe ZZK Wielkopolski. Ich prezesem był Paweł Zbitkowski.
W kwietniu 1945 r. powołano władze okręgowe ZZK w Warszawie, a prezesem został Stanisław Jezierski. W maju 1945 r. powołano tymczasowe władze okręgowe ZZK gdańskiej DOKP z siedzibą w Bydgoszczy. Prezesem został Zenon Menchen. Przeniesienie siedziby władz okręgowych ZZK do Gdańska nastąpiło na przełomie 1945/46 r. Na początku maja 1945 roku w Olsztynie wybrano władze okręgowe ZZK Warmii i Mazur. Prezesem został Józef Stromich.
24 czerwca 1945 roku dokonano wyboru władz okręgowych ZZK w Krakowie, a prezesem został Piotr Flacht. 27 kwietnia 1945 roku na zebraniu w Kluczborku zorganizowano tymczasowe władze okręgowe ZZK Dolnego Śląska. Zaś I Okręgowy Zjazd ZZK we Wrocławiu odbył się 27 listopada 1945 r. Prezesem został Aleksander Nowakowski. Bardzo złożony był proces powoływania władz ZZK na Pomorzu Zachodnim. Latem 1945 roku w sześciu ośrodkach kolejarskich tego regionu było już około 8.500 członków ZZK. Zjazd odbył się dopiero 6 stycznia 1946 r. i dokonał wyboru władz okręgowych. Prezesem został Stanisław Skowron, a wiceprezesem Wacław Ignaczak.
Wyborami okręgowych władz związkowych w Szczecinie w styczniu 1946 roku zakończony został etap dostosowywania się ZZK do nowej struktury administracyjnej państwa i przedsiębiorstwa PKP. W maju 1945 r. II (XV) Zjazd ZZK uregulował sprawę składek członkowskich, ustalając jej wysokość na 1% zarobków brutto oraz określił sposób podziału kwoty składek następująco: koła miejscowe – 15%, zarządy okręgowe – 5%, okręgowe i miejscowe sekcje fachowe – 1%, ZG ZZK – 15%, fundusz organizacyjny – 8%, fundusz oświatowy – 5%, fundusz wydawniczy -10%, fundusz odnowy domów związkowych -14%, fundusz wypoczynkowy i na doraźną pomoc – 25%. W styczniu 1948 roku III Walny Zjazd ZZK ustalił nowy podział składek związkowych: miejscowe i okręgowe sekcje fachowe – 15%, fundusz wydawniczy – 12%, oświatowy – 8%, fundusz na akcje socjalne i pomoc doraźną – 20%, a fundusz centrali -14%.
Od 12 marca 1945 r. siedziba centralnych władz ZZK została przeniesiona z Lublina do Warszawy. Po interwencjach u premiera związek uzyskał w sierpniu 1945 r. stały lokal w budynku przy Alejach Jerozolimskich, który był dawną siedzibą ZKP. Z pomocą władz państwowych, głównie resortu komunikacji, oraz przy czynnym i materialnym wsparciu członków przedwojenny dom ZZK został odbudowany i już w połowie 1948 roku stał się centrum życia związkowego kolejarzy. W 1953 roku, zgodnie z wnioskiem Komisji Statutowej, Zjazd ZZK dokonał zmiany nazwy „Związek Zawodowy Pracowników Kolejowych RP” na „Związek Zawodowy Pracowników Kolejowych PRL”, który pod tą nazwą działał aż do stanu wojennego.”
W okresie 1945-1949 Związek Zawodowy Kolejarzy doprowadził do partycypacji związkowej w zarządzaniu przedsiębiorstwem kolejowym na zasadzie równej odpowiedzialności stron, tj. Ministerstwa Komunikacji i Związku Zawodowego Pracowników Kolejowych. Polska była trzecim po Niemczech i Austrii krajem, który po II wojnie światowej taką formę zarządzania przedsiębiorstwem kolejowym wprowadził, można by rzecz eksperymentalnie. Taką możliwość dała Związkowi Zawodowemu Pracowników Kolejowych jego silna pozycja, gdyż podczas okupacji ZZK udało się zjednoczyć kolejarski ruch związkowy i następnie utrzymać swoją pozycję po wojnie. O sile tego związku może świadczyć fakt, iż pomimo sprzeciwu KC Polskiej Partii Robotniczej i Komisji Centralnej Związków Zawodowych współpraca resortu i ZZK doprowadziła do uchwalenia pragmatyki służbowej kolejarzy jako oficjalnego dokumentu rangi państwowej. Dokument ten porządkował całość spraw pracowniczych, prawa i obowiązki związku zawodowego i administracji kolejowej oraz regulował ważniejsze problemy eksploatacyjne w PKP.
W latach 1975-1980 w wyniku zmian administracyjnych kraju dokonała się reorganizacja ruchu związkowego. Rozbudowano strukturę poziomą związku, zwiększając liczbę rad związków zawodowych poprzez likwidację powiatów. W konsekwencji dokonano zmian w strukturze pionowej związku, co prawdopodobnie zaowocowało zlikwidowaniem zarządów okręgowych, które były ogniwem pomiędzy zarządami głównymi, a radami zakładowymi. Kolej w tym czasie przeszła z zarządzania dwustopniowego w czterostopniowe, a ZZK zgodnie z decyzją Centralnej Rady Związków Zawodowych, do której należała, stała się strukturą dwustopniową. Zmiana ta bardzo utrudniła kontakty pomiędzy ZZK a administracją PKP. Doprowadziło to tego, że rozbudowana administracja kolejowa przestała się interesować sprawami socjalno – bytowymi pracowników PKP. Związek próbował temu zaradzić, poszukując nowych form organizacji. Tworzono np.: rady węzłowe i koła związkowe, komisje międzyodcinkowe. Niestety, nie znalazło to uznania ani w CRZZ, ani u administracji kolejowej. Spowodowało to wzrost napięć i konfliktów, a w rezultacie 8-9 października 1980 roku na Zjeździe Delegatów ZZK przekształcenie się w Niezależny Samorządny Związek Zawodowy Pracowników Kolejowych PRL uznający kierowniczą rolę PZPR, ale jednocześnie zadeklarowano, że jako związek zawodowy nie podlega nadzorowi i kontroli organów administracji państwowej i organizacji politycznych. Następną uchwałą było wystąpienie z dotychczasowego Zrzeszenia Związków Zawodowych i nieuznawanie zwierzchnictwa Centralnej Rady Związków Zawodowych.
Uchwalono na zjeździe trójstopniową strukturę organizacyjną związku składającą się z Zarządu Głównego, Zarządów Okręgowych i Rad Zakładowych. Zalecono równocześnie powoływanie społecznych komisji strukturalnych, które miały za zadanie współpracować w ramach NSZZK w rozwiązywaniu problemów poszczególnych służb kolejowych. Przewodniczącym został wybrany Zbigniew Kudrewicz, a od stycznia 1981 r. funkcję przewodniczącego pełnił Mirosław Teodorczyk, aż do stanu wojennego.
W okresie stanu wojennego na mocy dekretu o stanie wojennym została zawieszona wszelka działalność związkowa w tym i NSZZK. 8 października 1982 roku weszła w życie nowa ustawa o związkach zawodowych rozwiązująca wszystkie związki zawodowe art. 52 „Rejestracje związków zawodowych dokonane przed dniem wejścia w życie ustawy tracą moc prawną”. W ten sposób również został rozwiązany NSZZK.
Federacja Związku Zawodowego Pracowników PKP
25 kwietnia 1983 r. w Katowicach odbył się zjazd wszystkich związków kolejarzy powołanych na mocy nowej ustawy. Podczas tego spotkania uchwalono powołanie organizacji ponadzakładowej w strukturze federacji. Powołano Grupę Inicjatywną składającą się z 32 przedstawicieli z ośmiu okręgów kolejowych.